Piante, fupòn e fiur: la Bàsa l’èra un paradìš
ASCOLTA L’ARTICOLO CON IL VIDEO

Tüta la Bàsa l’èra un paradìš. Da Sena a Uspedalet e a Vori i buschi la fèvu da padròn e se ta ‘ndèvi šù in guléna parìva da pasà in meš a la furèsta! Pr’andà a l’Išulòn ta gh’èvi da pasà su una stradìna bianca circundàda da chi e da là da èrb, maciòn e piant, ta pasèvi l’ingurièra ad Bigiòn e la casìna tla vidèvi quand ta s’èri ruàd davanti al cancèl.

Adès a stà sü l’aršu ad Güsafàm ta vedi l’Išulòn e pö anca al Po, la casìna di Cà Növi e i teci dla ceša dla Curt. Se ta sa giri, ta vedi anca la ceša ad Sena e se ta vè avanti un brišinìn... tal là al campanìn d’Uspedalét!

I piant t’ià cunti sui didi d’un para ad man. I tri fupòn da pè da l’aršu ièn arsüstàdi cun tüta l’acqua ch’è gnüd šù dal ciel, ma fin a dü ani fa ièru süti süténti. E al fupòn di tübi... mortus est! L’èra fund e grand, ma ièn ani e ani c’l’han cuarciàd ad camiunàd ad rifiuti e rutamàia. I gabàd adrè ai riu nisün sa pü che roba ièn: rešìst, un po’ chi e un po’ là, una quai rùr e un qual plàtan, ma ogni invern che pasa na sparìs una quaidüna.

I ciaguìn pien ad pési in fréga ièru al post giüst par pescà un quaicòs ad bon sensa tropa fadìga. Al Padül ad Sena da part al prà mars ad Marèli gh’èra una fila d’urtìn vün püsè bèl da l’òltar e i paišàn par bagnà la verdüra cun un tulòn i tirèvu sü l’acqua dal rušìn che pasèva da lì. In aprìl al šìu Murètu al gnèva föra da cà, al mitèva šù la red e i šédul i ga saltèvu indrèn a cavalàd! In ver la Mariana gh’èra i riši e dopu sa rivèva al Lavacül: una ciàgua due la gent che laurèva in campagna la sa rinfreschèva. A la dama dal Leguècc, al cunfìn di terèn fra Sena e Uspedalèt, ta pasèvi al Spartisòn e ta ruèvi a la Bunìna e al Funtanòn: l’èra un bùsch via l’òltar e campi pien ad can. Da cent e pasa ani ven sémpar šù l’acqua dal custòn, la stesa dla vasca dla Madòna dal Funtanòn, e la tèra là in bas la rèsta ümda tüt l’an. Sul rivòn adrè a la stradìna, l’aria la sparfümèva ad sambüchi, biancuspìn, mor e fiùri: un paradiš ad farfàl girèva dapartüt e i ušlìn i sifùlèvu tame ‘l viulìn ad Paganini. Pö al cunfìn iàn cuminciàd a cavà la tèra e a scargà camiunàd sü camiunàd ad roba grama. Par furtüna rèsta un qualcuslìna ad bèl inturn al santüàri: la fila d’unìsi che d’autün i culùru ad giald tut inturn. Adès iàn anca piantàd mila e pàsa piantìn: ièn insì picinìn che gh’o i mè dübi chi fàgu a temp a crés ben benùne, ma sperém in ben. Al Torcc e dù gh’è incö la discarica gh’èra un pramàrs, pö da lì fin al Betulìn a bas dal Padül l’èra un’urtàia sùla.

I Sari la cürèvu tame la mana e i vendèvu la verdüra. L’urtulàn Santìn Pogi al mandèva so fiöla Mariuccia cul “Güsìn” rùs a Uspedalét a crumpà i verdür da vend in butìga a Sena e la gent, a ved una signorina guidà al muturìn, la restèva a bùca vèrta!

Nüm sèram sémpar par orti e in di campi: a rubà i brügn, catà garòtul e mangià pumataš; ‘ndèvam a manà tenchìn e boti e a cercà i nin adrè ai gabàd. Nisün na bravèva o al curìva a cercàn. Dopu la scola, un fiulìn cùn in man al badilìn al girèva la strada in meš a Sena a catà sü al rüd di cavai e cul cartìn la purtèva da so pà che la druèva in dl’ort. Quel si che l’èra un fertilišant che funsiunèva! Nisùn sa lumentèva dl’udù dal rüd: l’èra un prufüm che n’èva cumpagnàd fin da quand sèram nasüdi, cun la stala da part a l’üs ad cà, un udù c’al sèva ad roba genuìna. In Val Pusteria gh’è al mücc ad rüd e la stala di vach arént a l’albèrgh: chi s’è pudüd pü tegn una roba cumpàgna, ma gh’ém cartàs, védar e plastica dapartüt. E gh’ém da tegn saràd i finèstar par nun sent un udù che taca in gùla: quel di fanghi che sa sa no da due i vegnu e che roba ièn: ià tràn šu in di campi apéna föra ad cà par fa cres furmént e melga a gratis e sensa fadigà.

Al pràmars nisùn la cunùs pü. D’invern ga girèva indrén l’acqua e al fèva un vèl ad gias. Andèvi là a sguià e a ved al vul di paunsìn bianchi e negri. Pri vach, finìd al fen, in febràr la prima èrba dal pramàrs l’èra una mana. Gh’èra sémpar anca un mèrlu da màcia c’al girèva in dla seš da bas dal rušìn: négar mè un fuìn e cul bèch giald che al lüšìva in dal bianch dla nöu.

Ma... è cambiàd al mùnd: tüti i orti ièn sparìdi cume i soci ch’ ia fèvu andà. Pü nisùn gh’a i vach in curt e ‘l pràmars l’è un terén sumnàd. Mangém la verdüra in di sacheti ad plastica e la carn che ven da l’oltra part dal pianeta. I maciòn ad ninsöl sul custòn dal Padül ièn pien d’erbàs chi scùndu i rifiuti. Pàsi in biciclèta e ma par da ved al mèrlu c’ al trà la cùa e al lancia al so”ciach ciach”. È pasàd cinquant’ani e lü gl’ha fai a ‘ndà avanti: nüm cerchém da métagla tüta, gh’ém a cör i nosti neudìn: g’la farémia?

DIZIONARIETTO

Pramàrs: la marcita

Fupòn: budri stagnanti pieni d’acqua

Ciagua: manufatto per inserire una paratia e regolare il passaggio dell’acqua

Leguècc: sentiero vecchio

Paunsìn: pavoncelle

Manà: pescare con le mani

Gusìn: motorino Moto Guzzi

Maciòn: cespugli

Teci: tetti

Gabàd: filari di gelsi

Rutamàia: rottami vari

Torcc: torchio, cascinale da anni scomparso

Betulìn: Bettolino, case sparse al confine fra Ospedaletto e Orio.

Spartisòn: partitore

Rusòn: roggione

Bunìna: cascina Bonina

Mariàna: cascina Marianna

Dama: manufatto di mattoni segna confini dei campi